AÖF - Açıköğretim - Ders Notları - Çıkmış Sorular

ESKİ TÜRK EDEBİYATI 4.ÜNİTE
 
*ARAP ŞİİRİNDE ARUZ VEZNİNİ BİR ESASA BAĞLAYAN KİŞİ EL-HALİL B.AHMET EL-FERAHİDİ
 
*AÇIK HECE
 
KISA HECE DE DENİR. SONU KISA ÜNLÜ İLE BİTEN HECELER ARUZA GÖRE AÇIK YA DA KISA HECEDİR.
 
ÖRN… ge-li-yor
 
NOT… Açık heceler, aruz işlemlerinde nokta (.) ile gösterilir.
 
*KAPALI HECE
 
UZUN HECE DE DENİR. SONU ÜNSÜZ YA DA UZUN ÜNLÜ İLE BİTEN HECE ARUZDA KAPALI YA DA UZUN HECEDİR.
 
ÖRN… dün-ya ( sonda a uzun)
 
NOT… Kapalı heceler, aruz işlemlerinde düz çizgi (-) ile gösterilir.
 
*MEDLİ HECE
 
BİR BUÇUK HECE DE DENİR. ARUZDA BAZI HECELER İLKİ KAPALI İKİNCİSİ AÇIK OLMAK ÜZERE İKİ HECE DEĞERİNDEDİR.
 
*MEDLİ HECE 4e AYRILIR…
1.BİR UZUN ÜNLÜ VE BİR ÜNSÜZDEN OLUŞANLAR--- ab, al  (baştaki a uzun)
 
2.BİR ÜNSÜZ, BİR UZUN ÜNLÜ VE BİR ÜNSÜZDEN OLUŞANLAR--- yar, naz, sur, riz (ünlüler uzun)
 
3.BİR KISA ÜNLÜ VE İKİ ÜNSÜZDEN OLUŞANLAR--- eşk, emr, ömr
4.Bİ ÜNSÜZ, BİR KISA ÜNLÜ VE İKİ ÜNSÜZDEN OLUŞANLAR--- derd, zehr
 
NOT… Aruz işlemlerinde medli heceler bir kısa çizgi ve bir nokta (-.) ile gösterilir. kısa çizgi kapalı, nokta açık heceyi gösterir.
 
*VASL ( ulama)
 
SONU ÜNSÜZLE BİTEN BİR KELİMEYİ AÇIK HECE DE ELDE ETMEK YA DA BİR KAPALI BİR AÇIK (=bir buçuk) HECE DEĞERİNDEN TEK KAPALI HECE DEĞERİNE DÜŞÜRMEK İÇİN ÜNLÜYLE BAŞLAYAN BİR SONRAKİ KELİMEYE BAĞLAMAK
 
ÖRN… lazım oldu--- lazı moldu şeklinde okumak
 
*İMALE (imale-i maksure)
 
KISA ÜNLÜYLE BİTEN YA DA TEK KISA ÜNLÜDEN İBARET BİR AÇIK HECEYİ ÖLÇÜ GEREĞİ KAPALI HECE DEĞERİNE YÜKSELTMEK
 
ÖRN… işidilir ki uğrılar giricek bir eve dünle
 
*MEDD (imale-i memdude)
 
ARUZDA MEDLİ HECELERİN ASIL DEĞERLERİNDEN BİRAZ DAHA UZUN OKUNMASINA DENİR.
 
ÖRN… harab oldu hara boldu haline getirilmesi


*ZİHAF
 
ÖLÇÜ GEREĞİ ARAPÇA VE FARSÇA HECELERDEKİ UZUN ÜNLÜLERİ KISA ÜNLÜ, MEDLİ HECELERİ DE BİR KAPALI HECE DEĞERİNE DÜŞÜRMEKTİR.
 
ÖRN… Leyli’nin Mecnun’ı Şirin’ün eğer Ferhad-ı var
 
 
*TAHFİF (kasr)
 
VEZİN GEREĞİ ŞEDDELİ BİR HARFİ ŞEDDESİZ OKUMAKTIR. BU YOLA DAHA ÇOK ‘hadd, hatt, dürr’ GİBİ SSONU ÇİFT ÜNSÜZLE BİTEN TEK HECELİ KELİMELER TERKİBE GİRDİĞİNDE VEZİN GEREĞİ BAŞVURULUR.
 
ÖRN… 1) çemende sun-ı Hakı gerçi her varak söyler 2) bu şehr-i Sitanbul ki bir-misl ü bahadur
 
*TEŞDİD
ŞEDDESİZ BİR HARFİ ÖLÇÜ GEREĞİ ŞEDDELİ OLARAK OKUMAKTIR.
 
ÖRN… per kelimesinin perr   ümid kelimesinin ümmid yapılası
 
 
ARUZLA İLGİLİ DİĞER TERİMLER
 
*TEF’İLE
 
ARUZ VEZİNLERİNİ OLUŞTURAN SEKİZ AMA KELİME VARDIR. TEFİLE VEYA CÜZ ADI VERİLEN BU KELİMELER ŞUNLARDIR;


-fe’ulün                              -fa’ilün
-fa’ilatün                           -müfa’aletün


 
-mefa’ilün
 
-mütefa’ilün


 
-müstef’ilün
-mef’ülatü
 


 
*ARAPÇA GRAMER KURALLARINA GÖRE  fe - a – le ÜÇLÜ KÖKÜNDEN TÜRETİLMİŞTİR.
 
*BAHR
 
TEFİLELERİN SAYISI BİR TAKIM DEĞİŞİKLİKLERLE 41’e KADAR ULAŞIR VE MEYDANA GETİRDİKLERİ 16 VEZİN, ASIL VEZİNLERİ OLUŞTURUR. BU VEZİNLERE BAHR DENİR.
 
*TAKTİ’NİN TANIMI ve ÖZELLİKLERİ (kesmek, parçalamak)
ARUZDA, BİR MISRASI YAZILMIŞ OLDUĞU VEZNİN CÜZLERİNE (=parça) AYIRMAKTIR.
 
ÖZELLİKLERİ :
 
-ŞİİRİN VEZNİNİ BULMAYI VE BULUNAN VEZNE GÖRE ŞİİRİ AHENKLİ OLARAK OKUMAYI SAĞLAR.
 
-MISRALAR TAKTİ EDİLİRKEN ŞİİRİN YAZILIŞI DEĞİL, OKUNUŞU ESAS ALINIR.
 
 
-KELİMELER, BİTTİKLERİ YERDEN DEĞİL, CÜZLERİN YA DA TEF’İLELERİN AYRILDIĞI YERDEN PARÇALANABİLİR.
 
*SEKT-İ MELİH (güzel kesme, güzel durma)
 
MEFULÜ MEFAİLÜN FEÜLÜN (--./.-.-/.--) VEZNİNİN MEFULÜN FAİLÜN FEÜLÜN (---/-.-/.--) ŞEKLİNE DÖNÜŞMESİNE DENİR.


ARUZ İŞLEMLERİNE ÖRNEKLER
 
1.VASIL
 
Gül-açar her / ten-i haki / de gerçi gül / bün-i tirün
Veli hak-i / ten-i zerdüm / de açduğı / olur ra’na
 
VASL-I AYN
 
Cihanı tutdı bu keyfiyet-aşk-piçan veş
Yeşerdi neşve-i nev-ruz ile der ü divar
 
2.İMALE
 
Eline aldı çevganını zülf-i anber-efşanun
 
Melahat tupını kapdı ser-i zülf-i perişanun
 
3.ZİHAF
 
Bişe-i gam şiriyüz deşt-i muhabbet beklerüz
 
Ya’ni ahü-çeşmler saydına fırsat beklerüz
 
4. MEDD
 
Yattık bülend servlerin gölgesinde şad
 
Dehrin bu hayuhuyuna mecbul-i handeyiz.
 
5.TEŞDİD
 
İki kısm eylemiş küfr ile iman yeddi iklimi
 
Anun hükmindedür ba’zı vü ba’zı kafiristandur
 
6.TAHFİF
 
Bir hüsn dahi bağladı hatdan izar-ı yar
 
Etraf-ı bağ hüb olur olsa benefşezar
 
VEZİN BULMA USULÜ
 
1.HANGİ HECENİN KAPALI, HANGİ HECENİN AÇIK OLDUĞU TESPİT EDİLMELİDİR.
 
NOT…KAPALI HECE KISA ÇİZGİ (-) AÇIK HECE NOKTA (.) VASIL YAPILAN HECELER ALTTAN DÜZ ÇİZGİ ( _ ) İLE GÖSTERİLİR
 
ÖRN…              bir çok gidenin her biri memnun ki yerinden
 
- - . . - - . . - - - . - -
bir çok seneler geçti dönen yok seferinden
 
- - . . - - . . - - - . . - -
 
2.VEZİN EN AZ İKİ MISRADA ARANMALI, İŞARETLENEN BEYTİN ALT VE ÜST MISRALARINDAKİ AÇIK VE KAPALI HECELERİN AYNI DÜZEN İÇİNDE ALT ALTA SIRALANMIŞ OLMASINA DİKKAT EDİLMELİDİR. MEDLİ HECE BULUNMAYAN BEYİTLERDE HER İKİ MISRADA BİRBİRİNE EŞİT OLMALIDIR.
 
NOT… EŞİT OLMAYAN BEYİTLERDE MEDLİ HECE VARDIR.


3. BEYİTLER EŞİT SAYIDAYSA, AÇIK-KAPALI HECELER AYNI DÜZENDE ALT ALTA SIRALANMIŞSA, ELDE EDİLEN VEZİNLER ALFABETİK SIRAYLA VERİLMİŞ OLAN VEZİN LİSTESİYLE KARŞILAŞTIRILMALI, HECE SİSTEMİYLE UYGUN VEZİN BULUNMALI VE BEYTİN TEF’İLELERİ BELİRLENMELİDİR.
 
4. HECE SAYILARI EŞİT DEĞİLSE YANİ UYUMSUZLUK VARSA
 
A) BU UYUMSUZLUĞUN HANGİ HECE DE OLDUĞU BELİRLENMELİ
B) UYUMSUZ MISRALAR UYUMLU HALE GETİRLİMELİ ( imale-zihaf-vasl-med ile)
 
ÖRN…               artık demir almak günü gelmişse zamandan
 
- - . - - - . . - - . . - -
mechule giden bir gemi kalkar bu limandan
 
- - . . - - . . - - . . - -
demir almak
 
ÖNEMLİ UYARI!!!
 
1. MISRA BAŞINDAKİ FE’İLATÜN CÜZ’Ü (= ..-), FA’İLATÜN (= -.--) MISRA SONUNDAKİ FE’İLÜN (= ..-) CÜZ’Ü de FA’LÜN’e (= .-) DÖNÜŞEBİLİR.
 
2. MISRALARIN SON HECELERİ HER ZAMAN KAPALI HECE KABUL EDİLİR.
 
3. ARAPÇA KELİMELERDEKİ AYIN VE HEMZE ÜNSÜZ SESLERDİR. BU SESLERİN YER ALDIĞI KELİMELERİN OSMANLI DÖNEMİNDEKİ ORİJİNAL YAZIMLARI
ESAS ALINMALIDIR.
 
ÖRN…              rü’yet (= - -)     ma’lüm (= - -)
 
TÜRK ŞİİRİNDE EN ÇOK KULLANILMIŞ ARUZ VEZİN KALIPLARI
 
fa’ilatün
fa’ilatün
fa’ilatün
fa’ilün
 
- - . - -
- . -
-
- . -
-
- . –
fe’ilatün
fe’ilatün
fe’ilatün
fe’ilün
 
. . - -
. . -
-
. . -
-
. . -
mefâ’ilün
fe’ilâtün
mefâ’ilün
fe’ilün
 
. - . -
. . -
-
. - . -
. - -
mefâ’îlün
mefâ’îlün
fe’ûlün
 
 
. - - -
. - -
-
. - -
 
 
mefâ’îlün
mefâ’îlün
mefâ’îlün
mefâ’îlün
 
. - - -
. - -
-
. - -
-
. - - -
mef’ûlü
fâ’ilâtü
mefâ’îlü
fâ’ilün
 
- - .
- . - .
. - -
.
- . -
mef’ûlü
mefâ’îlü
mefâ’îlü
fe’ûlün
 
- - .
. - -
.
. - -
.
. - -
 
A. BÜTÜN CÜZLERİ TEKRARLANAN KALIPLAR
 
1. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün (Hezec)
 
Ne irfândır / veren ahlâ/ ka yükseklik / ne vicdândır Fazîlet his/si insânlar/da Allah kor/kusundandır
 
M. Âkif


2. müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün (Recez)
 
Sâdıkım› ol/maz kendine / bir şâir-i / mâhir demek Vicdânî-i / hofl-meflrebin / âsâr› cem/iyyetlidir Mecmû’a-i / efl’ârın› / bir kerre ted/ kîk eyleyin ısmi perî/şândır fakat / efkâr› cem/’iyyetlidir
 
Muallim Naci
 
3. müstef’ilâtün müstef’ilâtün (Recez)
 
Her yer karanlık / pür-nûr o mevki
Mağrib mi yoksa / makber mi yâ Rab
 
Abdülhak Hamid
 
• Bu veznin mütekarib bahrine göre taktî’i fa’lün fe’ûlün fa’lün fe’ûlün’dür.
 
B. SONUNCUSU DIŞINDAKİ CÜZLERİN TEKRARLANDIĞI KALIPLAR 1. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün (Hezec)
 
Bu mülkün far/kı yok bir teng/-nâdan
Niçün nûr in/miyor artık / semâdan
Yahya Kemal
 
2. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün (Remel)
 
Çok bilen gör/düm ben _ aslâ / görmedim hâl/den sezen Ben senin Mec/nûnunum çöl/lerde gölgem/dir gezen Öyle bir mes/tim ki hoş gör / tutmuyor ak/lım düzen Âşıkım bil/sen nasıl sev/dim nas›l sev/dim nasıl
 
Bekir Sıtkı Erdoğan
 
3. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün (Remel)
 
Âh eden kim/dir bu sâ’at / kuytuda
 
Sustu bülbül/ler h›yâbân / uykuda
fiimdi ay bir / serv-i sîmîn/dir suda
Esme ey bâd / esme cânân / uykuda
Faruk Nafiz
 
4. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün (Remel)
 
Korkma! Sönmez / bu şafaklar/da yüzen al / sancak Sönmeden yur/dumun _ üstün/de tüten en / son _ ocak
 
O  benim mil/letimin yıl / dızıdır par / layacak O benimdir / o benim mil/letimindir / ancak
M. Âkif


5. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün (Remel)
Bu emel gur/betinin yok/tur ucu
 
Dâimâ yol/lar _ uzar kal/b _ üzülür Ömrü olduk/ça yürür her / yolcu Varmadan men/zile bir yer/de ölür
 
Yahya Kemal
 
6. müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün (Serî)
Ninni değil / dinlediğin / velvele
 
Kükreyerek / akmada müs/takbele Bir ebedî / sel ki zamân/dır ad›
Haydi katıl / sen de o coş/kun sele
Mehmed Âkif
 
7. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl (Mütekârib) Safâya / sakın has/r-ı nefs ey/leme
 
Ki hep zev/k _ için gel/medik â/leme
Abdülhak Hamid
 
C. CÜZLERİ İKİŞER İKİŞER TEKRARLANAN KALIPLAR
 
1. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü mefâ’îlün (Hezec) Ahbâb› / tutar sandım / birkaç ge/cecik mâtem Baktım ki / giden gitmiş / dünyâda/kiler hurrem Devrân yi/ne ol devrân /âlem yi/ne ol âlem
Recaizade M. Ekrem
 
2. müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün (Recez) Bafluma ol / hümâ benim / salmad› sâ/ye n’eyleyim Bilmedi kad/r-i zülfini /verdi hevâ/ye n’eyleyim
Şeyh Gâlib
 
3. müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün (Münserih) Yâr yolun / da bu kim / hasret _ ile / cân verir
Hak yoluna / ol kişi / zevk _ ile kur / bân verir
Zatî
 
4. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün Her kûfle/sinde dehrin / nâm-ı be/ka-nisârın fiâyeste/dir denilse / âlem se/nin mezârın
Abdülhak Hamid
 
• Bu veznin muzâri bahrine göre taktî’i müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlündür.
 
5. fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün (Kâmil)
 
 
Şeyh Gâlib
 
• Bu veznin remel bahrine göre taktî’i mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün fe’ûlündür.


D. CÜZLERİ FARKLI KALIPLAR
 
 
2. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün (Hezec) Kandilli / yüzerken _ uy/kularda Mehtâb› / sürükledik / sularda Mevsim so/nu öyle bir / zamân ki Gâib bir / mûsikiy/di sanki*
Gitmifl kay/bolmufluz / uzakta*
Rûyâ so/na ermeden / şafakta
 
Yahya Kemal
 
* işaretli mısralarda sekt-i melîh vardır.
 
3. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün (Muzârî) Gönlüm di/lim kan›m ve / mizâcımla / sizdenim Dünyâ ve / âhirette / vatandaflla/rım benim
Yahya Kemal
 
4. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün (Müctes) Çok _ insan _ an/layamaz es/ki mûsikî/mizden
 
Ve ondan _ an/lamayan bir / şey _ anlamaz / bizden
Yahya Kemal
 
5. fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün (Hafîf) Ta Budin’den / Irak’a Mıs/r’a kadar Fethedilmiş/ uzak diyâr/lardan Vatan _ üstün/de hür esen /rüzgâr Ses götürmüş / bütün bahâr/lardan
Yahya Kemal
 
RÜBÂ’Î VEZİNLERİ
 
mef’ûlü
mefâ’ilün
mefâ’îlü
fa’ûl
mef’ûlü
mefâ’îlü
mefâ’îlü
fa’ûl
mef’ûlü
mefâ’ilün
mefâ’îlün
fâ’
mef’ûlü
mefâ’îlü
mefâ’îlün
fâ’
 
 
ÖRN…               Dünyâda ne ikbâl ne servet dileriz Hattâ ne de ukbâda sa’âdet dileriz Aşkın gül açan bülbül öten vaktinde Yârânla tarab yâr ile vuslat dileriz
 
Yahya Kemal


 
• Rübai nin 1, 2 ve 4. mısralarının vezni 3. mısraının vezni


 
 
mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fa’ûl; mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’ dır.


ÖNEMLİ UYARILAR
 
 
2. Türk şairleri daha çok kapalı hecelerin yoğun olduğu vezinleri tercih etmiş-lerdir. Aruzda kapalı hecelerin çoklu¤u ritmin yavaşlamasını, açık hecelerin çokluğu ise hızlanmasını sağlar.
 
3. Aruzda mısra sonlarındaki hecelerin her zaman kapalı hece olarak kabul edildi¤i ve mısra başlarındaki fe’ilâtün cüzlerinin fâ’ilâtün, mısra sonlarındaki fe’ilün cüzlerinin de fa’lün şekline dönüşebileceği unutulmamalıdır.
 
4. Zaman zaman şiirde tema ile vezin ilişkisi üzerinde durulmuşsa da böyle bir ilişkinin varlığı kesin olarak kanıtlanamamıştır.
 
A) BÜTÜN CÜZLERİN TEKRARLANDIĞI VEZİNLER Dedem koynunda yattıkça benimsin ey güzel toprak,
 
Neler yapmış bu millet, en yakın târîhe bir sor, bak
Süleyman Nazîf
 
B) SONUNCUSU DIŞINDAKİ CÜZLERİN TEKRARLANDIĞI VEZİNLER Bir zamânlar biz de millet hem nasıl milletmişiz
 
Gelmişiz dünyâya milliyyet nedir öğretmişiz Kapkaranlıkken bütün âfâkı insâniyyetin Yarmışız edvâr-ı fetretten kalan yeldâları
Mehmed Âkif
 
C) CÜZLERİ İKİŞER İKİŞER TEKRARLANAN VEZİNLER Âşık da keder neyler gam halk-ı cihânundur
 
Koyma kadehi elden söz pîr-i mugânundur
Şeyh Gâlib
 
D. CÜZLERİ FARKLI VEZİNLER
Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik
 
Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik
Yahya Kemal